ولتر | آزادی بیان | عقل گرایی | عصر روشنگری | فرانسه

«فرانسوا-ماری آروئه» ملقب به «ولتر» (Voltaire) در 21 نوامبر 1694 در پاریس به دنیا آمد. او یکی از فیلسوفان و نویسندگان عصر روشنگری در فرانسه بود. این فیلسوف مذهب مسیحیت، به خصوص کلیسای کاتولیک، را مورد انتقاد قرار داد، حامی حقوق و آزادی های فردی، از جمله آزادی بیان، بود و به جدایی دین از سیاست باور داشت. «کاندید یا خوشبینی» (Candide, ou l'Optimisme) و «تاریخ لوئی چهاردهم» (The Age of Louis XIV) معروف ترین آثار او هستند: کتاب اول ایده های خوشبینانه درباره ذات بشر را به باد انتقاد می گیرد و کتاب دوم حکومت پادشاه خورشید فرانسه را بررسی می کند. در این مطلب با جهان بینی و ایده های اصلی این فیلسوف فرانسوی آشنا می شویم.

 

فیلسوفی آزادی خواه

نوشته های ولتر اغلب برای او دردسرساز می شدند. ناراحتی مقامات سیاسی فرانسه از او باعث شد تا او مدتی را در زندان باستیل بگذراند و سپس به مدت حدودا 3 سال خود را به صورت داوطلبانه به انگلیس تبعید کند. او در این کشور به ایده های انگلیسی در حوزه فلسفه (به خصوصا ایده های جان لاک و آیزاک نیوتن) گرایش شدیدی پیدا کرد. تاثیر این ایده ها تا آخر عمر بر ولتر باقی ماند و او به حمایت سرسختانه از روش های تجربی ادامه داد. ولتر در هر قالبی، از رمان، نمایشنامه و شعر گرفته تا مقاله و تحقیقات علمی و تاریخی، چیزی می نوشت. او در آثار فراوانش ساختارهای خود جامعه را مورد بازبینی قرار می داد و اغلب خواستار تغییر بود.

این فیلسوف روشنگر از طنز برای به چالش کشیدن نهادها و ایده های مورد قبول جامعه استفاده می کرد و استدلال های هوشمندانه اش نه تنها او را به یکی از شخصیت های اصلی جنبش روشنگری در فرانسه تبدیل کردند، بلکه او را در نگاه دیگران به شخصی بدل نمودند که در شیوه کارکرد سیاست و جوامع نظرش از اهمیت بالایی برخوردار است. میراث ولتر را حتی در دنیای فعلی هم می توان احساس کرد. موضوعاتی مثل حقوق بشر، آزادی بیان و سیاست گذاری بر مبنای شواهد که لیبرال دموکراسی ها برای تحقق آنان می جنگند، همگی ایده هایی هستند که ولتر برایشان ارزش بالایی قائل بود.

 

عقل گرایی و انتقاد از جزم اندیشی

ولتر منطق را سازوکار مهمی می دانست و از آن برای انتقاد از سازمان های مختلف، به ویژه نهادهای مذهبی و دولتی، استفاده می کرد. پیروی کورکورانه مردم از روش های قدیمی، چه به صورت خودآگاه و چه ناخودآگاه، از دید او مانع از پیشرفت جامعه می شود. به نظر ولتر اگر انسان ها تنها بر علم و منطق اتکا کنند، با جامعه بهتری روبرو خواهیم شد. این فیلسوف فرانسوی علاقه ای به کلیسای کاتولیک یا پادشاهان دارای قدرت مطلق (مثل لوئی های چهاردهم و شانزدهم) نداشت. او اطاعت بدون پرسش گری از فرمان های کشیشان و حاکمان را عامل مهمی در سرکوب توانایی رسیدن به ایده های جدید می دانست. ولتر در نوشته هایش چیزهای زیادی را به چالش می کشید تا خوانندگانش به همه چیز شک کنند و چیزی را بدون فکر قبول نکنند.

او در کاندید یا خوشبینی از طنز برای برجسته سازی کم و کاستی های یکی از ایده های فلسفی محبوب آن دوره، جبرگرایی خوشبینانه، بهره گرفت. ولتر در این کتاب با اذعان بر پیچیدگی زندگی، عقل گرایی عملی را جایگزین مناسب این ایده می داند. در کتاب «نامه هایی در باب انگلستان» (Letters on England) که شامل مجموعه ای از مقالات او می شود، شاهد دید مثبتش نسبت به پادشاهی مشروطه بریتانیا و تحمل مذهبی در آن در مقایسه با مطلق گرایی فرانسوی و قدرت بالای کلیسا در این کشور هستیم. او در اینجا باری دیگر تصمیم گیری بر پایه شواهد و منطق را امری کلیدی می داند. البته عقل گرایی ولتر تنها به یک مسئله آکادمیک خلاصه نمی شد و تلنگری بر جامعه برای بیدار شدن از خواب غفلت بود. تصمیم گیری بر اساس عادت یا فرمان مسئولین از دید او تنها با بهره گیری مردم از هوش و خرد خود کنار گذاشته می شود که گفتگوی دموکراتیک و تفکر انتقادی مدرن بر پایه همین اندیشه هستند.

 

حمایت از آزادی اندیشه و بیان

تاثیر قابل توجه ولتر بر آزادی های مدنی، از جمله آزادی بیان، مشخص است. جمله «من مخالف حرفت هستم، اما تا پای مرگ از حقت برای بیان آن دفاع می کنم» اغلب به ولتر نسبت داده می شود، اما در حقیقت زندگینامه نویس او، «اولین بئاتریس هال» (Evelyn Beatrice Hall)، در کتاب «دوستان ولتر» (The Friends of Walter) آن را نوشته بود تا دیدگاه این فیلسوف در این باره را به صورت خلاصه به خوانندگان منتقل کند. آزادی بیان از دید ولتر عاملی کلیدی برای پیشرفت و دستیابی به آزادی در همه زمینه ها در هر جامعه ای است. او در نامه ها و مقاله های خود بارها از اصل آزادی بیان دفاع کرده است. برای مثال می توان به «رساله ای در باب مدارا» (Treatise on Tolerance) اشاره کرد که در آن این فیلسوف خواستار آزادی مذهبی است و در عین حال از کلیسا و حکومت بخاطر رفتار ناعادلانه خود در قبال مردم انتقاد می کند.

باور او به ضروری بودن آزادی اندیشه را به وضوح در واکنشش به پرونده «ژان کالاس» می توان دید؛ کسی که برای جلوگیری از گرویدن پسرش به مذهب کاتولیک محکوم به قتل پسرش شده بود و بخاطر همین در سال 1762 اعدام شد. ولتر چندین بار در یک بازه زمانی چندساله نوشته هایی را برای اثبات آزادی کالاس منتشر کرد و درنهایت پس از اعدامش در این امر موفق شد. پیامدهای مثبت کلمات ولتر در این پرونده و مسائل دیگر به راحتی قابل مشاهده است چون در دنیای واقعی تاثیرگذار بودند. دخالت های او باعث شد تا توجه مردم به خطاها و اشتباهات قضائی جلب شود؛ امری که به اصلاحات قانون کیفری و پذیرش بیشتر تنوع مذهبی در فرانسه منجر شد. به عبارت دیگر، او فقط درباره آزادی بیان صحبت نمی کرد، بلکه این اصل را زندگی می کرد و نشان داد که این حق می تواند تاثیر شگرفی بر زندگی مردم داشته باشد.

 

انتقادات از تعصب و عدم تحمل نظر دیگران

در آثار ولتر دائما می توان انتقادات او از افراط دینی و عدم تحمل باورها و نقطه نظرهای متفاوت را دید. مجازات شدن این فیلسوف توسط هر دو سیستم مذهبی و سیاسی و حبس کشیدنش، الهام بخش مبارزه تحسین برانگیز او با ذهن های بسته شد. ولتر در آثار خود خواستار به وجود آمدن جامعه ای عقلانی و پذیرای باورهای متفاوت است و بیزاری خود را از جوامعی ابراز می کند که افراد متهم به داشتن اندیشه های ناهمگون را مجازات می نمایند. یکی از این خواسته ها را می توان در رساله ای در باب مدارا مشاهده کرد. او با تجزیه و تحلیل پرونده کالاس نشان می دهد که غرض و تعصب تنها به معنای بی عدالتی های فردی نیستند و می توانند به تمام اجزای یک جامعه آسیب برسانند. این انتقادات در «فرهنگ فلسفی» (Dictionnaire philosophique) هم قابل مشاهده هستند. او در این واژه نامه نه تنها خرافات را محکوم می کند، بلکه خوانندگان را از خطرات افرادی آگاه می سازد که باورهای خود را تا مرزهای افراطی پیش می برند.

ایده های ولتر در شکل گیری جوامع سکولار مدرن نقس به سزایی داشتند. بسیاری از اندیشمندان روشنگر با استدلال های او موافق و خواستار برقراری عدالت و بهره گیری از منطق بودند. بعدها از همین اصول برای طراحی کشورهایی جدید استفاده شد. یک سیستم قضایی عادلانه به علاوه نبود دین رسمی «ولتری» (Voltairean) توصیف شده است. ولتر با انتقاد مستمر از تعصب و مبارزه با کلیساهای دارای قدرت بیش از حد، مردم اروپا را تشویق کرد تا به گونه متفاوتی فکر کنند چون توانایی آزادانه اندیشیدن و عدم اطاعت کورکورانه از فرمان های کشیشان به تحول جامعه منجر می شود.

 

تجربه گرایی و جستجوی دانش

ولتر به تجربه گرایی هم باور داشت و درنتیجه مشاهده و تجربه را به تفکر انتزاعی ترجیح می داد. او در نامه هایی در باب انگلستان با ستایش دانشمندانی مثل آیزاک نیوتن که از این روش استفاده می کردند، تجربه گرایی خود را نشان داد. اندیشمندان روشنگر دیگری مثل جان لاک باور داشتند که ذهن انسان یک لوح سفید است و با کسب تجربه پر می شود. ولتر با وجود موافقت با این ایده لاک، پا را یک قدم هم فراتر گذاشت. در آثار طنزش می توان شک و تردید نسبت به مواردی مثل ادعاهای مذهبی را مشاهده کرد که برایشان شواهد تجربی کافی وجود ندارد؛ ایده هایی که به صورت علمی می توانند مورد آزمایش قرار بگیرند.

از تاثیر ولتر بر ترویج درک علمی مردم هم نمی توان گذشت. این اندیشمند در کتاب «عناصری از فلسفه نیوتن» (Elements of the Philosophy of Newton) با استفاده از مثال هایی نسبتا ساده نظریه های نیوتن را برای همگان قابل فهم کرد. او با حمایت خود از تجربه گرایی، جستجوی دانش مبتنی بر شواهد حسی و تجربی و عدم اتکا به سنت یا ایمان را در عصر روشنگری به پیش برد. از نظر این فیلسوف استفاده از منطق برای یادگیری و درک چیزهایی که نمی دانیم، مهم تر از خیلی از روش های دیگر است.

 

میراث ولتر در اندیشه مدرن

ایده های ولتر بخش جدایی ناپذیری از فرهنگ غرب هستند که این امر بیشتر از هر جای دیگری در بحث های مربوط به آزادی های مدنی مبرهن است. بسیاری از اندیشمندان سکولار از استدلال های ولتری برای نشان دادن اهمیت جدایی دین از سیاست استفاده می کنند. مخالفت ولتر با جزم اندیشی، در زمینه بهترین شیوه مبارزه با افراط گرایی مذهبی به گونه ای که بدون زیر پا گذاشتن اصول لیبرال با آن مقابله کرد و همچنین گفتگوها درباره چگونگی کارکرد جوامع چندگانه، هم اثرگذار بوده است. در پایان باید به تمرکز ولتر بر تجربه گرایی اشاره کنیم که در دنیایی پر از اخبار جعلی و اطلاعات نادرست از اهمیت بالایی برخوردار است.