ساندرو بوتیچلی | رنسانس | فلورانس | ایتالیا

تاریخ هنر غرب بدون «ساندرو بوتیچلی» (Sandro Botticelli) به احتمال زیاد به کلی تغییر می کرد. بوتیچلی که اعضای مهم و تاثیرگذار خانواده «مدیچی» را بعنوان حامی خود داشت، سفارش های شاخص زیادی را دریافت کرد که بعضی از آن ها بهترین دستاوردهای جنبش رنسانس قلمداد می شوند. او در طول نیمه دوم قرن پانزدهم پرتره های سکولاری از طبقه اشرافی فلورانس را به همراه صحنه های مذهبی و اساطیری تولید کرد که تعریف کننده دوره جدیدی از هنر بودند. بیشتر آثار شاخص این هنرمند عصر رنسانس در گالری اوفیتزی فلورانس واقع هستند.

 

شروع زندگی و آغاز فعالیت کاری

«آلساندرو دی ماریانو دی وانی فیلیپپی» که به نام ساندرو بوتیچلی شناخته می شود، در سال 1444 یا 1445 در شهر فلورانس ایتالیا به دنیا آمد. پدر او دباغی بود که او را به شاگردی یک زرگر درآورد، اما علاقه بوتیچلی به نقاشی باعث شد تا او در همان دوران نوجوانی وارد این حرفه شود. او در اوایل دهه 1450 وارد استودیوی «فرا فیلیپو لیپی» شد که سوژه های پراحساس و بی رنگی آثارش بر نقاشی های دوران پختگی حرفه ای اش تاثیر گذاشتند. بوتیچلی آثار هنرمندان رنسانس دیگری مثل «آنتونیو دل پولایولو» و «آندرئا دل وروکیو» را هم مورد مطالعه قرار داده بود؛ هنرمندانی که تمرکز مجسمه هایشان بر آناتومی انسان در هنر بوتیچلی تبلور یافت.

آوازه اولیه بوتیچلی مدیون خانواده مدیچی بود. تاثیر سیاسی و مالی فراگیر مدیچی ها در جمهوری فلورانس اواسط قرن پانزدهم جایگاه این خانواده بعنوان قدرت اول فلورانس را تثبیت کرد. «لورنتسو مدیچی» یا همان «لورنتسوی شکوهمند» باعث رشد گروهی سرآمد از پژوهشگران انسان‌گرا، حامیان هنر و بانک‌داران شد و بوتیچلی هم در این فضا به یک ستاره تبدیل گشت. تعدادی از اعضای خانواده مدیچی در یکی از اولین شاهکارهای بوتیچلی، «نیایش مغان» (Adoration of the Magi)، حضور داشتند؛ اثری که «گاسپاری دی زانوبی دل لاما» (Gaspare di Zanobi del Lam) برای محراب کلیسای کوچک خود در کلیسای «سنت ماریا نولا» سفارش داده بود. این نقاشی که نمای این صحنه مذهبی معروف را نشان می دهد، پرتره هایی از سه مغان را شامل می شود که چهره هایشان بر اساس صورت های اعضای خانواده مدیچی طراحی شده بودند. در این اثر شاهد پرتره خود هنرمند در سمت راست آن هم هستیم که به مخاطب نگاه می کند و ارتباط خود با مدیچی ها را نشان می دهد. بعد از «توطئه پاتزی» (Pazzi conspiracy) در سال 1478 که منجر به قتل «جولیانو مدیچی» شد، بوتیچلی برای بزرگداشت این رهبر در بالای موزه «پونتا دلا دوگانا» (Porta della Dogana) در فلورانس سفارشی را دریافت کرد.

 

سفارشی برای کلیسای سیستین

«جورجو وازاری» در بخشی از کتاب تاثیرگذار «زندگی برجسته‌ترین نقاشان، پیکرتراشان و معماران» خود که در سال 1550 منتشر شد، درباره اوایل دوران حرفه ای ساندرو بوتیچلی قبل از قبول سفارش آثار کلیساهای فلورانس توسط او و تبدیل شدنش به هنرمندی مشهور مطالبی را نوشته بود. این تاریخدان هنر می گوید که بوتیچلی در سال 1470 کارگاه خود را تاسیس کرده و ظرف 10 سال به اوج حرفه هنری خود رسیده بود. او در سال 1481 در کنار هنرمندانی چون «دومنیکو گیرلاندایو»، «کوزیمو روسلی» و «پیترو پروجینو» برای تزئین «کلیسای سیستین» انتخاب شد؛ سفارشی که فرمان آن توسط «پاپ سیسکتوس چهارم» صادر شده بود. این امر حاصل دیپلماسی لورنتسو مدیچی بود که بعضی از تاریخدانان این حرکت او را در راستای متحد شدن با پاپ می دانند.

نقاشی «وسوسه های مسیح» (Temptations of Christ) بوتیچلی در آن سوی تخت پاپ پیروزی های گوناگون حضرت عیسی بر شیطان بر اساس انجیل متی را نشان می دهد؛ شیطانی که خود را به شکل های مختلف درآورده بود. این هنرمند در این اثر هم مثل نقاشی های مذهبی دیگرش به حامیان خود ادای احترام کرده. بالا سمت راست صحنه پر از درختان بلوط است که نمادی از خانواده قدرتمند پاپ سیسکستوس چهارم، «خاندان دلا رووره» (House of Della Rovere)، بودند. در مرکز اثر معبد اورشلیم را داریم که در قالب نمای بیرونی کلیسای کوچک «سانتا ماریا در تراسپونتینا» (Santa Maria in Traspontina) نقاشی شده که به پروژه بازسازی کلیسای پاپ در سال 1475 اشاره دارد.

 

صحنه های اساطیری

با افزایش شهرت هنرمندان دوره رنسانس در دهه های 1480 و 1490، بوتیچلی دو اثر معروف خود را تولید کرد: «پریماورا یا تمثیل بهار» (Primavera) در حدود سال 1482 و «تولد ونوس» (The Birth of Venus) در حوالی سال 1485. هر دو اثر سوژه هایی اساطیری را در خود جا داده اند که ارزش های ایتالیای آن زمان را به خوبی نشان می دهند. خیلی از آن باورها از انسان‌گرایی نشات گرفته بودند؛ جنبش روشنفکرانه ای که روی علم، فلسفه و ادبیات روم و یونان باستان تمرکز داشت، به امید اینکه جامعه به سمت نوع ناب تری از مسیحیت حرکت کند. تولد ونوس با الهام از تصاویر هنرمندان یونان باستان، زنی را در مرکز صحنه به تصویر کشیده که مدل آن برگرفته از مجسمه «ونوس محجوب» (Venus pudica) است. تولد ونوس این الهه را در زمان ورودش به ساحل «کیثیرا» در میان امواج سر سفید و گیاهان شناور نشان می دهد. خیلی از سوژه های بوتیچلی بدن هایی طبیعت گرایانه با آناتومی درست دارند، اما این هنرمند در این اثر روش دیگری را پیش گرفته و ظاهر سوژه اصلی خود را با کمی اغراق طراحی کرده است.

بوتیچلی همانطور که پیشتر به آن اشاره شده بود، پریماورا را در حدود سال 1482 و به سفارش یکی از خویشاوندان لورنتسو مدیچی به مناسبت ازدواجش در ماه می همان سال تکمیل کرده بود. سوژه های بوتیچلی در این نقاشی از شعر «در طبیعت اشیای» شاعر کلاسیک، «لوكريتيوس»، و شعر «فاستی» یکی از بزرگ ترین شاعران روم باستان، «اووید»، الهام گرفته اند. ونوس شخصیت مرکزی این نقاشی و نمایانگر دو مفهوم ازدواج و باروری است. پسر او، «کوپید»، که با بندی روی چشمانش به تصویر کشیده شده، تیری را از روی علاقه به سمت سه الهه پاکدامنی، زیبایی و عشق نشانه گرفته. «مرکوری» در سمت چپ تصویر ابرهای زمستانی را با عصایش از میان برمی دارد تا بهار آغاز شود و در سمت راست آن شاهد دنبال شدن «چلوریس» توسط «زفیروس» یا باد غرب هستیم که این موضوع آغازگر تحول چلوریس به «فلورا» یا الهه بهار است. این نقاشی استعاره های نقاشی مذهبی گوتیک را با ایده های کلاسیک مورد علاقه انسان‌گرایان در اوایل دوره رنسانس ترکیب می کند. این نقاشی ممکن است نقشی آموزشی برای یکی از عروس های خانواده مدیچی در زمینه جایگاه زن در ازدواج داشته بوده باشد. هر دو نقاشی در حال حاضر در «گالری اوفیتزی» فلورانس قرار دارند و جز جاذبه های برتر این موزه هستند.

 

پرتره های سکولار

با اینکه نقاشی های اساطیری بوتیچلی جز شناخته شده ترین نقاشی های مجموعه آثارش هستند، با آغاز نقاشی پرتره در اروپای شمالی این هنرمند 8 اثر در این ژانر را هم به تصویر کشیده است که بیشتر آن ها در مجموعه های موزه های بین المللی واقع هستند. یکی از شناخته شده ترین پرتره های ساندرو، «پرتره مردی با مدال کوزیموی مهتر» (Portrait of a Man with a Medal of Cosimo the Elder)، است. از آنجایی که نقاشی فلامانی با گسترش تجارت جهانی در دسترس نقاط مختلف جهان قرار گرفت، عناصری از آن ها به سرعت مورد توجه نقاشان ایتالیایی ابتدای رنساس واقع شد. بوتیچلی با الهام از ابداع «هانس مملینگ» در قرار دادن سوژه ای مهم در پیش زمینه یک منظره، این پرتره را کشید. مدال در دست سوژه یکی از نشان های نقاشی پرتره برای گرامیداشت مردگان یا فضایل مذهبی است.

یکی دیگر از نقاشی های این چنینی «پرتره جولیانو مدیچی» (Portrait of Giuliano de' Medici) واقع در «نگارخانه ملی هنر» واشینگتن دی سی است که برادر کوچکترِ در آن زمان به‌تازگی کشته‌شده لورنتسو را نشان می دهد. در این پرتره شاهد کبوتری در پیش زمینه و پنجره بازی در پشت هستیم که هر دو نمادی از مرگ هستند و از دنیا رفتن سوژه را گرامی می دارند. بوتیچلی با «پرتره یک مرد جوان» (Portrait of a Young Man) واقع در «نگارخانه ملی» لندن باری دیگر سنت را کنار گذاشت و مرزهای این ژانر را جابجا کرد. در این پرتره سوژه به صورت کامل روبروی مخاطب قرار دارد که این امر در تضاد با پرتره های ایتالیایی آن دوره بود که در آن ها سوژه با زاویه کمی دور از نگاه بیننده قرار داشت و بخشی از چهره اش قابل دیدن نبود.

 

سوژه های عبادتگر

پریماورا و تولد ونوس اغلب شاهکارهای بوتیچلی لحاظ می شوند، اما این نقاش سوژه های عبادتگر بیشتری را در مقایسه با صحنه های اساطیری به تصویر کشده است. «بشارت سستلو» (Cestello Annunciation) که بوتیچلی در سال 1489 به سفارش یکی از حامیان خود، «سر جووانی گواردی»، برای مزین کردن صومعه سستلو با نام فعلی کلیسای «سانتا ماریا مادالنا دی پاتزی» خلق کرده بود، یکی از شاهکارهای این چنینی اوست. یک حیاط پوشیده از چمن در پس زمینه این اثر متاثر از نقاشی منظره فلامانی قرار دارد و صحنه اصلی در یک فضای داخلی محصور رخ می دهد. این نقاشی متعلق به گالری اوفیتزی داستانی از انجیل را نمایش می دهد که در آن جبرئیل از بهشت بر مریم مقدس نازل می شود تا به او بگوید که فرزند خدا را بارور خواهد شد. بوتیچلی این صحنه را به صورت دراماتیک و هر دو شخصیت را در حرکت به تصویر کشیده است.

یکی دیگر از صحنه های مذهبی کلیدی در مجموعه آثار بوتیچلی یک نقاشی مدور به نام «مدونای مگنیفیکات» (Madonna of the Magnificat) است که در آن مریم مقدس مگنیفیکات یا سرود روحانی خود را روی یک کتاب باز در حالی روی کاغذ می آورد که مسیح نوزاد روی پاهایش قرار دارد و دو فرشته بر سرش تاج می گذارند. بعضی از تاریخدانان می گویند که مدل مدونا در این نقاشی برگرفته از «لوکرتسیا تورنابونی»، همسر «پیرو دی لورنتسو مدیچی»، بوده و به نظر می رسد که این هنرمند رویه استفاده از حامیان خود در آثارش را در این نقاشی هم ادامه داده. نقاشی هایی مثل این آثار در حال حاضر بسیار ارزشمند هستند. نقاشی ملقب به «مدونای راکفلر» که زمانی تحت مالکیت «جان دیویس راکفلر» بود، در سال 2013 به قیمت 10.4 میلیون دلار فروخته شد. البته پرارزش ترین اثر بوتیچلی تا به حال «پرتره مردی جوان با یک مدال» (Portrait of a Young Man holding a Roundel) است که در سال 2021 به قیمت 92.2 میلیون دلار فروخته شد.

 

اواخر دوران کاری

اعضای خانواده مدیچی از سال 1494 تا 1512 را در تبعید به سر می بردند، درنتیجه اواخر دوران حرفه ای بوتیچلی با تغییر شرایط سیاسی فلورانس همراه بود. آشفتگی سیاسی شهر در این دوره باعث شد تا این هنرمند خود را با اصلاح طلب مذهبی، «جیرولامو ساونارولا»، متحد کند. با تشدید پیروی بوتیچلی از آموزه های اخلاقی ساونارولا و انتقادهای این کشیش از افراط در فلورانس، سبک نقاشی او هم تغییر کرد. در سال 1500 با هنرمندی طرف بودیم که فعالیت هنری خود را روی سوژه های عبادتگر متمرکز و با خلق «ولادت عرفانی» (The Mystical Nativity) در این زمان، داستان تولد مسیح و بازگشت او در پایان جهان را در یک بوم با یکدیگر ترکیب کرده بود. این نقاشی که در حال حاضر در نگارخانه ملی لندن واقع است، از دید پژوهشگران بازگشت او به سنت های نقاشی قرون وسطی را نشان می دهد. وازاری می گوید که آثار بوتیچلی در این دوره خواهان زیادی نداشت، اما اسناد آن زمان نشان دهنده این هستند که او همچنان یک شخص مهم در فلورانس باقی مانده بود و تا سال 1497 برای شاخه جوانتر خاندان مدیچی کار می کرد. ساندرو بوتیچلی در سال 1510 از دنیا رفت. او پس از مرگش تا چندین قرن نسبتا ناشناخته باقی ماند تا اینکه در قرن نوزدهم آوازه او باری دیگر در دنیا پیچید.